Het Vissersmonument en de banden met het verleden

Disclaimer: ik heb geprobeerd deze tekst af te stemmen op leerlingen in 3-VWO. Voor de meesten van hen zal dit nog steeds een pittige tekst zijn.

‘Waarom hebben wij eigenlijk geschiedenis? Die mensen zijn allemaal al lang dood.’ Leerlingen zeggen dit soms. Begrijpelijk: ze willen weten waarom ze zich elke schoolweek een paar uur van hun kostbare tijd met het verleden bezig moeten houden. Soms vraag ik aan mijn Urker leerlingen: ‘Zullen we vanmiddag dan maar het Vissersmonument gaan slopen?’

Het Urker Vissersmonument bestaat uit een standbeeld van een Urker vrouw die uitkijkt over het IJsselmeer. Ze verbeeldt de vrouw die de eeuwen door wachtte op de thuiskomst van haar man, die visser was. Rondom haar staan op zwarte marmeren platen de namen van de Urkers die omgekomen zijn tijdens het vissen.

Uiteraard willen leerlingen het monument niet afbreken. De opmerking zet ze wel aan het denken en al snel geven ze goede argumenten: het monument hoort bij Urk, het vertelt wie we zijn, we hebben respect voor die overleden mannen, we zijn dankbaar dat de kotters nu veel veiliger zijn dan de bootjes honderd jaar terug.

Zo’n monument maakt duidelijk dat we op veel manieren met het verleden verbonden zijn. Er zijn geschiedfilosofen die bedacht hebben op welke manieren je allemaal met de geschiedenis verbonden kan zijn. Ik noem eerst kort deze manieren en verduidelijk dit daarna aan de hand van het het Vissersmonument. Vervolgens zoom ik in op hoe je deze manieren in de geschiedenisles terugziet.

1. De manieren

1. Epistemisch: je kan iets over vroeger leren. Je weet waarom dingen zo zijn.

2. Moreel: het verleden kan een voorbeeld voor je zijn. Zo moet het wel, zo moet het niet.

3. Politiek: Je kan geschiedenis gebruiken (of misbruiken) om je politieke doelen te behalen.

4. Esthetisch: Je kan gewoon van geschiedenis houden, omdat je de verhalen mooi vindt. Of omdat je van oude dingen houdt.

5. Materieel: Geschiedenis vertelt wie je bent. Urkers en Amsterdammers zijn allebei mensen, maar door hun geschiedenis kunnen ze op elkaar lijken of juist verschillen.

6. Godsdienstig: Geschiedenis vertelt je hoe mensen vroeger het geloof beleefden, of wat God doet in het leven van mensen.

7. Economisch: Het verleden is ook een bron van inkomsten, denk aan toerisme. Doe je liever een stadswandeling in Zwolle, of een ginkiestocht op Urk?

2. Het Urker Vissersmonument

Hieronder licht ik de relaties verder toe aan de hand van het Vissersmonument.

1. Epistemisch

Epistemisch is een moeilijk woord voor kennis. Wat is er vroeger gebeurd? Het Vissersmonument leert ons dat visserij al heel lang belangrijk is voor Urk. Het monument is beeldbepalend voor Urk, veel belangrijker dan bijvoorbeeld het oorlogsmonument. Het leert ook dat visserij vroeger gevaarlijker was dan nu. We herinneren ons de namen van meer dan 200 jaar vissersleed. Je kan nog precies nalezen wie om het leven kwamen, en in welke jaren er grote rampen waren (1868 en 1883).

2. Moreel

Moreel gaat over wat goed of slecht is. Je kan bijvoorbeeld zeggen dat de Urkers dappere mannen waren, die in een klein scheepje de woeste zee opgingen om de kost te verdienen voor vrouw en kinderen. Harde werkers waren het, en dat willen wij als Urkers ook zijn. Genoeg jongens willen uit respect voor hun familie ook niets anders worden dan visserman. Je kan er na al die eeuwen niet zomaar uitstappen, omdat je liever autoverkoper wordt.

3. Politiek

Het visserijverleden bindt Urk ook samen. Het verhaal van die vrouw die achterblijft, helpt Urkers om voor elkaar te zorgen. Zonder man had ze immers geen inkomen, en vaak wel een groot gezin te onderhouden. Met een moeilijke term: het bevordert de sociale cohesie. Soms wordt het verhaal zelfs voor landelijke politieke doelen gebruikt. Geert Wilders zei (in mijn woorden) dat deze mannen de echte Nederlanders zijn, die Nederland hebben opgebouwd. De geschiedenis heeft ook als taak om deze verhalen te checken. Waren die vissers bewust bezig met het opbouwen van Nederland?

4. Esthetisch

Esthetisch heeft te maken met de vorm. Hoe is iets (mooi) vormgegeven. Je kan zeggen: het Vissersmonument past mooi bij de skyline van het historische Urk. Op de achtergrond zie je het oudste kerkje van Urk, het Kerkje aan de Zee. Even verderop zie je de vuurtoren, die ook eeuwen lang de functie had schepen op de Zuiderzee een veilige reis te bezorgen. Mooi, dat Oude Dorp van Urk! Vroeger ziet er vaak mooier uit dan nu.

Het Vissersmonument vertelt ook een verhaal over het verleden. Je mag zelf kiezen welke vorm. Het kan een tragedie zijn: wat een ellendige verdrietige geschiedenis heeft Urk toch. Het kan ook een verhaal over doorzetten zijn. Het Nederlandse (Zeeuwse) verhaal van de strijd tegen water: ik worstel en kom boven. Ondanks dat verdrietige verleden ligt er een prachtig dorp achter met 20.000 inwoners en een bloeiende visindustrie.

5. Materieel

De materiële relatie zegt iets over wie je bent. Een Urker heeft iets met het Vissersmonument, al vist er niemand meer in de familie. Het Vissersmonument vertelt waar we vandaan komen: uit een verleden met meer moeite en strijd dan nu. Het is (een deel) van de bril waarmee we naar de wereld kijken. (Ooit moest ik voor mijn opleiding in het museum schilderijen analyseren van de Engelse schilder J.W. Waterhouse. Als Urker zag ik meteen dat onderstaande vrouw vreest dat haar man die op zee is nooit meer terugkomt.)

6.Godsdienstig

Op het Vissersmonument staat een Bijbeltekst uit Openbaringen: ‘En de zee was niet meer’. Dat zegt iets over het geloof van de Urkers die dit in 1968 lieten aanbrengen. Ze vertrouwen er op dat aan alle verdriet een einde komt als Jezus Christus terugkomt. Het visserijverleden stempelt het geloof van de Urkers. Een oude psalm als psalm 107:12 zal op Urk daarom ook vaker worden gezongen dan in Drenthe:

Zij, die de zee bevaren
Met schepen, rijk bevracht,
Zien op de grote baren
Gods wijsheid, gunst en macht;
Daar leren zij de daân,
Des HEEREN klaar bemerken,
En in de diepe paân
Zijn grote wonderwerken.

7. Economisch

Geschiedenis levert ook geld op. Een beetje dan, in dit geval. Het Vissersmonument is een onmisbaar onderdeel van de ‘ginkiestochten’ op Urk, waarbij je met een ervaren gids de mooiste en belangrijkste plekjes bezoekt.

3. In de geschiedenisles

We zijn dus op veel verschillende manieren met het verleden verbonden. Op school leer je daar een beetje (!) meer van begrijpen. Eigenlijk ben je op school vooral bezig met epistemische (kennis-) doelen en politieke doelen. Waarom zijn we een democratie? Waarom mogen mannen en vrouwen in ons land stemmen? Waarom leven we in relatieve vrede, veiligheid en voorspoed? Of langer geleden: wat hebben de Romeinen voor ons land betekend? Waarom zie je in veel oude steden in het centrum een groot plein en een kerk? Waarom hebben veel Duitse steden bijna geen echt oude gebouwen in het centrum? (Omdat ze platgebombardeerd zijn in de Tweede Wereldoorlog…)

Je zou kunnen zeggen dat je dus méér geschiedenis zou moeten krijgen om echt een goede verbinding te krijgen met het verleden. Dat gebeurt nu al af en toe in de geschiedenisles, op de volgende manieren:

Moreel: we denken na over de daders van de Holocaust. Wat waren hun drijfveren om zo met de Joden om te gaan? Wat zegt dat hoe wij met anderen om willen gaan?

Esthetisch: geschiedenis is ook gewoon mooi, in de vorm van verhalen. Daarom komen die verhalen in de lessen verteld.

Materieel: als ik even kan, leg ik een verbinding met de geschiedenis van Urk. In 3-MAVO in de lessen over armoede leg ik bijvoorbeeld de verbinding met de Urker visser Pieter Anker die in een bedelaarsgesticht terecht kwam. Zo leer je ook iets over de armoede op Urk in die tijd. Bij de Holocaust neem ik het perspectief van mijn overgrootmoeder bessien Lumme. Zij werkte, net als heel veel andere Urkers meisjes, in de jaren voor de oorlog bij Joodse gezinnen. Het verhaal zou zomaar een verhaal uit jouw familie kunnen zijn.

Overigens: het is wel heel Urkers om identiteit vooral op je dorp toe te spitsen. Je bent ook Nederlander en Europeaan. Geschiedenislessen leren je ook waarom je geen Duitser of Vietnamees bent. En waarom je toch weer meer op die Duitser lijkt dan op een gemiddelde Vietnamees.

Godsdienstig: vaak komt de rol van het geloof bij geschiedenis ter sprake. Hoe heidense voorouders christen werden (of juist Bonifatius vermoordden). Hoe de kerk in de Middeleeuwen het centrum van het leven was. Hoe door de ontdekkingsreizen het christelijk geloof vanuit Europa over de wereld verspreid werd (en ja… geld en macht leken vaak belangrijker). Hoe Corrie ten Boom in het vertrouwen op haar God Joden verborg en het concentratiekamp overleefde.

Economisch: dat leer je maar bij economie 😉 Toch moet ik soms economische principes uitleggen om je geschiedenis te laten begrijpen. Bijvoorbeeld dat Nederland door het lagelonenbeleid een concurrenctievoordeel opbouwde en daardoor meer kon exporteren. Wat dat met jou te maken heeft? Je profiteert nog steeds van een fantastisch welvarend land waar je voorouders keihard voor gewerkt hebben tegen lage lonen.

4. En nu?

We begonnen met: ‘Waarom hebben wij eigenlijk geschiedenis? Die mensen zijn allemaal al lang dood.’ Dit stuk maakt in ieder geval duidelijk dat we op veel manieren met het verleden verbonden zijn. Om iets van jezelf te begrijpen moet je iets van het verleden begrijpen.

Dat kan lang niet allemaal in de geschiedenisles. De geschiedenisles geeft je een kader, een geraamte, of hoe je het ook maar noemen wilt. Daarin kun je je eigen interesse in het verleden plaatsen. Dat kan het verleden van je hobby zijn (sommige jongens kennen vooral jaartallen met betrekking tot hun favoriete voetbalclub), of van het beroep dat je wil gaan uitoefenen (hoe visten ze vroeger, of hoe ging dat vroeger in een ziekenhuis). Het kan je ook helpen om verhalen (in boeken of films) beter te begrijpen. Of waarom de dingen zo zijn zoals ze zijn op je favoriete vakantiebestemming. Etc. Etc.

Kortom: jij hebt altijd wel je eigen manier waarop je aan het verleden bent verbonden. Het gaat je misschien niet om die ‘dode mensen’, maar vast wel om jezelf!

De banden met het verleden zijn ontleend aan:

H.J. Paul (2014), Als het verleden trekt: kernthema’s in de geschiedfilosofie. Den Haag: Boom Lemma.

De afbeelding komt van Wikimedia:

Door JAPIO op de Nederlandstalige Wikipedia(Originele tekst: Jaap Kramer) – Verplaatst vanaf nl.wikipedia naar Commons.(Originele tekst: Eigen Werk), CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=1944596